PHAN VĂN TÚ
(Khoa báo chí Truyền thông, ĐH KHXH&NV TP Hồ Chí Minh)
KỂ CẢ
(Tản mạn nhân đọc bài thơ “Rượu của Nguyễn Cao Kỳ” của BẰNG VIỆT)
Bài thơ làm theo lối tự sự, ai đọc cũng hiểu cái nghĩa tường minh
qua câu chuyện được kể trong thơ: Trong một bữa tiệc, vị thiếu tướng công an
mang ra chai rượu do ông Nguyễn Cao Kỳ - tướng “râu kẽm” của quân đội Sài Gòn
cũ, nguyên Phó Tổng thống của chế độ Việt Nam Cộng hòa - mang từ Mỹ về gửi
tặng. Mọi người trong bàn bảo uống, nhưng có một người kiên quyết không chịu
uống, dù đó là “chén rượu thăm quê”, rượu của một người mới được Nhà nước cho phép
về quê sau bao năm bỏ nước:
Vị thiếu tướng công an cầm chai rượu ra bàn:
“Ông Nguyễn Cao Kỳ mới về gửi tặng”
Mọi người đang vui, gật gù bảo uống
Nhưng một người bảo “Không!”
Vì sao không? Rượu cứ ngon là rượu!
Whisky Mỹ hay Vodka Nga, giờ có mặc cảm gì,
Chiến tranh lạnh qua rồi, ba mươi năm sau chống Mỹ
Đây là chén rượu thăm quê của tướng Nguyễn Cao Kỳ!
Nhưng vẫn có một người không chịu uống!
Không phải đợi đến năm 2007 khi Bằng Việt viết bài thơ này, chủ
đề hàn gắn vết thương quá khứ, hòa giải hòa hợp dân tộc mới được đặt ra. Nhưng
dù chiến tranh đã lùi xa 35 năm, những nỗi đau mất mát ngày nào vẫn chưa vơi
hết. Vượt qua chính mình, vượt qua quá khứ là một nỗ lực nhân văn. Bảo Ninh gần
20 năm trước đã cố nhìn cuộc chiến tranh ấy như một nỗi buồn lớn của dân tộc.
Và nhà thơ Nguyễn Duy cũng từng viết: “Nghĩ cho cùng mọi cuộc chiến tranh /
Phe nào thắng thì nhân dân đều bại”:
Vì sao không? Chẳng cố chấp quá ư?
Cậu là lính phòng không, chúng tớ đều cựu chiến binh cả chứ!
Cũng bom đạn, cũng Trường Sơn, cũng vào sinh ra tử,
Sống đến hôm nay, đâu phải để hận thù!
Có phải tự đáy lòng không vượt qua mặc cảm?
Không vượt qua nỗi buồn của cuộc chiến tranh xưa,
Không vượt qua chính mình, không vượt qua quá khứ,
Vết thương cũ còn đau khi gió chuyển sang mùa...
Câu chuyện của Bằng Việt kể chỉ có vậy và cũng không khó tìm thấy
trong thực tế đời sống mấy chục năm qua. Nhưng cái hay của bài thơ không phải
là câu chuyện cụ thể ấy. Nó phảng phất đâu đó trong giọng thơ, trong cách kể
chuyện. Rất nhiều người trong chúng ta khi đọc bài thơ đều dễ dàng nhận ra cái
giọng thơ, cái góc nhìn thế sự rất riêng, rất Bằng Việt nhưng chỉ ra một cách
rõ ràng, định lượng từ kết cấu, nhạc điệu, ngôn ngữ… cũng không phải dễ dàng,
bởi bài thơ mới đọc cứ như một bản tin, một phóng sự rặt chất thông tấn báo
chí.
Đoạn kết bài thơ, lại cũng cái mạch kể chuyện ấy, tác giả bất ngờ
đẩy câu chuyện thành một ám ảnh:
Đám đông ồn ào của chúng tôi cứ uống
Anh bạn chỉ ngồi im, cũng chẳng nói thêm gì,
Và bữa rượu bỗng dưng thành đắng đót
Chẳng phải tại vì ai, kể cả Nguyễn Cao Kỳ!
Không hiểu vì sao khi đọc câu cuối cùng của bài thơ, cái chữ “kể
cả” cứ xoáy đi xoáy lại trong suy nghĩ của người đọc.
Trong tiếng Việt, cấu trúc câu có thành tố “kể cả” thì quá quen
thuộc ngay cả với các em học sinh cấp một. Ví dụ: “Có chính sách động viên
các nhà văn, kể cả những người đã nghỉ hưu và những người đang sinh sống ở nước
ngoài”. Sau “kể cả” – thông thường - người ta liệt kê thêm một số thành tố
thuộc về tập hợp đã khái quát trước đó nhằm nhấn mạnh hoặc sợ người khác vô
tình loại ra khỏi tập hợp được nêu ra trước đó. Nhưng không chỉ có vậy, cấu
trúc câu có “kể cả” trong tiếng Việt, tùy theo ngữ cảnh, có nhiều tác dụng về
mặt ý nghĩa khác nhau. Có khi, sau “kể cả”, người ta gán một thành tố lẽ ra
không thuộc (hoặc không tương đương với) tập hợp được khái quát trước đó vào
chung trong một phát ngôn. Ví dụ: “Trong việc chọn bài vào tuyển tập thơ văn
đợt này, cần ưu tiên cho những cây bút trẻ, kể cả những cán bộ Hội Văn nghệ”.
Hoặc có khi, “kể cả” xuất hiện trong những câu mà tác giả cố ý chơi chữ. Chẳng
hạn, gán thêm vào sau “kể cả” một/một vài thành tố có tác dụng làm phản nghĩa
hoặc biếm nhẽ tập hợp đã đề cập trước, mà nếu không xếp cùng một phát ngôn thì
không có ý nghĩa như vậy. Ví dụ: “Truyện ngắn trên báo Văn nghệ tỉnh mình
luôn hấp dẫn, kể cả khi báo chỉ toàn in truyện của Tổng biên tập”. Hoặc gán
một/một vài thành tố vào sau “kể cả” để dùng tập hợp đã khái quát trước đó biếm
nhẽ, gây phản cảm cho chính thành tố được gán vào, mà nếu không xếp cùng một
phát ngôn thì không có ý nghĩa như vậy. Ví dụ: “Tớ thật bất tài, không làm
được gì cả, kể cả làm thơ đăng báo Văn nghệ tỉnh mình”.
Xét từ những cấu trúc như thế, có thể thấy, “kể cả” có khi mang
nghĩa “bao hàm” (including) nhưng cũng có khi mang nghĩa “thậm chí”, “ngay cả”
(even) và giúp cho người phát ngôn bộc lộ được cái nghĩa biếm nhẽ, cái giọng
giễu nhại trong câu.
“Và bữa rượu bỗng dưng thành đắng đót / Chẳng phải tại vì ai, KỂ
CẢ Nguyễn Cao Kỳ!” - mỗi người đọc thơ đều có thể
cảm nhận theo cách riêng mình cái ẩn ý của tác giả qua cách dùng “kể cả” trong
câu kết bài thơ.
Cấu trúc có thành tố “kể cả” là cấu trúc logic, đưa vào bài thơ
cái cấu trúc thường xuất hiện trong văn phong hành chính như thế, tác giả phải
thật sự “cao tay ấn”. Bài thơ khép lại bằng một âm tiết mở, nhưng đó là nguyên
âm hẹp, hẹp nhất trong các nguyên âm: “i”. Nghe trong suy nghĩ bao dung của tác
giả (“chẳng phải tại vì ai”) có chút buồn, chút “đắng đót”. Thông điệp ngoài
lời từ câu thơ kết ấy cho thấy cái dụng công “tầng tầng lớp lớp” của tác giả:
Chiến tranh đã lùi xa, vết thương cũ đã liền da, hãy cùng nhau nhìn về phía
trước để góp phần làm cho Tổ quốc này ngày thêm giàu đẹp!
BẰNG VIỆT
“Rượu của Nguyễn Cao Kỳ”
Vị thiếu tướng công an cầm chai rượu ra bàn:
“Ông Nguyễn Cao Kỳ mới về gửi tặng”
Mọi người đang vui, gật gù bảo uống
Nhưng một người bảo “Không!”
Vì sao không? Rượu cứ ngon là rượu!
Whisky Mỹ hay Vodka Nga, giờ có mặc cảm gì,
Chiến tranh lạnh qua rồi, ba mươi năm sau chống Mỹ
Đây là chén rượu thăm quê của tướng Nguyễn Cao Kỳ!
Nhưng vẫn có một người không chịu uống!
Vì sao không? Chẳng cố chấp quá ư?
Cậu là lính phòng không, chúng tớ đều cựu chiến binh cả chứ!
Cũng bom đạn, cũng Trường Sơn, cũng vào sinh ra tử,
Sống đến hôm nay, đâu phải để hận thù!
Có phải tự đáy lòng không vượt qua mặc cảm?
Không vượt qua nỗi buồn của cuộc chiến tranh xưa,
Không vượt qua chính mình, không vượt qua quá khứ,
Vết thương cũ còn đau khi gió chuyển sang mùa...
Đám đông ồn ào của chúng tôi cứ uống
Anh bạn chỉ ngồi im, cũng chẳng nói thêm gì,
Và bữa rượu bỗng dưng thành đắng đót
Chẳng phải tại vì ai, kể cả Nguyễn Cao Kỳ!
2007
TRẦN PHI CHÂU
(Báo Lao Động Đồng Nai)
“NGŨ QUẢNG” Ở ĐÂU?
Tôi là người Bình Định chính gốc, cha Bình Định, mẹ Bình Định;
nhưng một số lần trong giao tiếp, có người hỏi “Anh (ông) là người Quảng?”. Tôi
lấy làm lạ về điều này vì ngữ âm của người Bình Định, nhất là Nam Bình Định -
vùng Tây Sơn hạ đạo như huyện Tây Sơn nơi tôi sinh ra, gần với Phú Yên hơn là
Quảng Ngãi, là hai tỉnh láng giềng, tỉnh giáp phía Bắc, tỉnh giáp phía Nam. Đó
cũng là điều lạ vì ranh giới Bình Định với Phú Yên là đèo Cù Mông khá cao và có
độ dốc cao hơn đèo Cả - ranh giới Phú Yên - Khánh Hòa; trong khi ranh giới Bình
Định - Quảng Ngãi là đèo Bình Đê thấp hơn nhiều.
Thế nhưng điều này là thật. Trong giao tiếp và sử sách tồn tại cụm
từ “dân Ngũ Quảng” . Căn cứ vào địa danh hành chính cấp tỉnh, dễ dàng nhận ra
là Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Nam Nam
Sau đó tiếp tục có cuộc
tranh luận về một “quảng” còn lại, có người nói rằng đó là Quảng Đức, tức Thừa
Thiên - Huế. Từ hai cuộc cãi, tôi ra công tìm hiểu qua sử sách và mới biết
chính xác rằng một “quảng” còn lại so với địa danh cấp tỉnh ngày nay chính là
Quảng Đức tồn tại lúc đó.
Nói có sách, mách có chứng: Trong Đại Nam nhất thống chí, NXB Thuận
Hóa, Huế, 2006; trang 107 viết rằng: “Mùa hạ năm Tân Dậu (1801), Thế Tổ Cao
Hoàng Đế lấy Đô thành cũ, trích lấy ba huyện Hương Trà, Quảng Điền và Phú Vang
thuộc phủ Triệu Phong đặt làm tỉnh Quảng Đức, lại trích lấy 2 huyện Hải Lăng và
Đăng Xương và 1 huyện Minh Linh thuộc phủ Quảng Bình đặt làm dinh Quảng Trị. (
… ) Năm Minh Mệnh thứ 3 (1832) đổi dinh Quảng Đức làm phủ Thừa Thiên”. Như
vậy chuyện đã rõ, sách của Quốc sử quán triều Nguyễn không thể chép sai.
Sau này, sách Việt Nam sử lược của học giả Trần Trọng Kim kế tục
viết rằng: “Còn ở quãng giữa nước thì đặt Thanh Hóa trấn, Nghệ An trấn,
Quảng Nghĩa trấn, Bình Định trấn, Phú Yên trấn, Bình Hòa trấn (tức Khánh Hòa)
và Bình Thuận trấn. Đất kinh kỳ thống bốn doanh là: Trực lệ doanh Quảng Đức
(tức Thừa Thiên bây giờ), Quảng Trị doanh, Quảng Bình doanh, Quảng Nam Nam
Như vậy Quảng Đức là Thừa
Thiên - Huế ngày nay, một Quảng trong Ngũ Quảng. Quảng Đức thuộc đất Thuận Hóa,
trước đó là châu Ô, châu Rí (có nơi viết là Lý); châu Ô do vua Chiêm là Chế Củ
cắt đất giảng hòa khi Lý Thánh Tông chinh phạt và châu Rí gắn với cuộc tình đẫm
lệ Huyền Trân công chúa - đại tướng Trần Khắc Chung khi vua Trần Anh Tông gả
công chúa Huyền Trân cho vua Chế Mân để lấy “của hồi môn” là châu Rí. (Huyền
Trân công chúa được nhân dân tôn vinh là vì vậy; còn chuyện tình huyền thoại
Huyến Trân - Khắc Chung sau này khi Chế Mân chết, Khắc Chung cứu Huyền Trân là
chuyện khác).
Ngày nay dễ dàng nhận diện đất Ngũ Quảng từ đèo Nam
Thật ra theo thiển ý của người viết bài này thì cách dùng chữ Ngũ
Quảng là do người đời sau, còn khi Nguyễn Hoàng vào Nam tránh bẫy Trịnh Kiểm
theo câu “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân” của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh
Khiêm và kéo dân đi theo thì lúc đó đã có “quảng” nào đâu?
Còn Quảng Tín được nêu đầu bài là tỉnh được tổng thống chính quyền
Sài Gòn ký sắc lệnh 162 /NV ngày 31/7/1962 thành lập gồm thị xã Tam Kỳ làm tỉnh
lỵ, có 5 quận là Thăng Bình, Lý Tín, Tuân Đức, Hậu Đức và Hiệp Đức; năm 1976
hợp nhất với các địa phương khác thành Quảng Nam - Đà Nẵng; nay là một phần của
tỉnh Quảng Nam. Tỉnh Quảng Đức được thành lập từ sắc lệnh 24/NV, ngày 23/1/1959
(trước Quảng Tín), gồm tỉnh lỵ là thị xã Gia Nghĩa, có 3 quận là Đức Lập, Kiến
Đức và Khâm Đức, sau 1976 là Đắc Lắc, nay phần lớn thuộc về tỉnh Đắc Nông.
Nguyễn Thái Hải (Khôi Vũ)
Ai sẽ mua...?
1. Một lần đi dạo nhà sách, tôi bắt gặp một tổng tập truyện thiếu
nhi của một nhà văn nữ cao tuổi. Cuốn sách dày hàng ngàn trang và giá bìa thì
chỉ có người rủng rỉnh tiền mới mua được. Trong lòng tôi lập tức dấy lên niềm
ao ước mình cũng có một tập sách thiếu nhi dày như thế. Nhưng cũng lập tức
trong tôi hiện ra câu hỏi: Ai sẽ mua cuốn sách “nặng” tiền này?
Mới đây, tôi lại được tặng một cuốn sách thiếu nhi khá dày, in đẹp,
bìa cứng sang trọng và giá cũng “nặng” như cuốn sách. Đầu tiên tôi mừng cho tác
giả, một bạn viết khá thân thiết, nhưng kế đến lại cũng là câu hỏi dạo nào: Ai
sẽ mua...?
2. Trong thời gian 10 năm làm tờ tập san Dưới Mái Trường cho thiếu
nhi Đồng Nai, tôi có nhiều dịp đến các trường ở vùng sâu vùng xa trong tỉnh
để... bán báo. Không lần nào trong các chuyến đi ấy, tôi không lấy cái sản phẩm
lẽ ra phải bán để thu hồi vốn mà... tặng không cho một số em học sinh chỉ dám nhìn
tờ báo với ánh mắt thèm muốn vì không có ba ngàn đồng để mua.
3. Tôi nghĩ rằng những tác giả in sách cho thiếu nhi với độ dày của
sách lên đến trên 300 trang, với giá bìa trên dưới một trăm ngàn đồng, chắc
không nghĩ đến việc các em thiếu nhi trực tiếp mua sách của mình. Có lẽ theo dự
kiến thì người mua sách sẽ là các bậc phụ huynh hoặc các em gia đình khá giả ở
đô thị. Còn việc in sách dày như thế thì mang tính “tuyển tập”, làm kỷ niệm cho
tác giả nhiều hơn. Việc này cũng nên làm khi có điều kiện (Bản thân tôi đến nay
vẫn ao ước có vài cuốn sách dày dặn như thế mà chưa thực hiện được). Trong xã
hội hiện đại, sách in đẹp để phục vụ một bộ phận độc giả có điều kiện về kinh
tế, là chuyện đương nhiên, chẳng có gì đáng phàn nàn hay phản đối.
4. Tuy nhiên câu hỏi: Ai sẽ mua... vẫn cứ ám ảnh tôi. Tôi nhớ vào
thời tuổi nhỏ của mình, trong các nhà sách có những cuốn sách thiếu nhi được in
chỉ 32, 48 trang, bán với giá bằng tiền ăn sáng 2 ngày của một chú bé con nhà
thường dân như tôi, đã được tôi nhịn ăn lấy tiền mua về đọc với cảm giác của
một “sở hữu chủ” rất thích thú. Bây giờ, nếu in 32 hoặc 48 trang thì giá bán
cũng phải đề trên dưới mười ngàn đồng, vẫn “khả thi” cho việc các em thiếu nhi
ở cả đô thị và vùng nông thôn tự mua sách cho mình. Nhưng không biết có nhà
xuất bản nào “hứng thú” với việc in ấn sách “bình dân” này?
5. Sang trọng ư? Dày dặn ư? Một phần giá trị từ giá bìa ư? Tôi ủng
hộ. Nhưng tôi vẫn luôn mong có những cuốn sách mỏng cho thiếu nhi được in để
các em có nhiều cơ hội được đọc hơn. Nhà văn viết sách để làm gì, nếu không
phải là để phổ biến đến càng nhiều độc giả càng tốt!
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét