Phan Nam
(HV Hội VHNT Đồng Nai)
Có bao nhiêu sự thật trong bài thơ “Tình già” của Phan Khôi?
Hơn mười năm trước, một bạn sinh viên hệ Đại học tại chức hỏi tôi:
“Có bao nhiêu sự thật trong bài thơ Tình
già của Phan Khôi?”. Tôi hơi bị bất ngờ nên chỉ có thể trả lời anh bằng một nụ
cười, vì lúc ấy tôi có muốn trả lời cũng chưa thể trả lời được. Nhưng điều anh
hỏi thì đã theo tôi trong suốt một thời gian dài. Bởi cũng câu hỏi này nếu đem
hỏi cho một bài thơ tình nào đó của Xuân Diệu hay của Nguyễn Bính thì không
khỏi có hơi ngớ ngẩn, chẳng đáng tốn thời gian để suy nghĩ. Bởi hai nhà thơ này
có tới hàng chục, thậm chí hàng trăm bài thơ tình; tư duy ở các ông là tư duy
của nhà thơ, tư duy nghệ thuật; sự thực hay hình mẫu được sử dụng cho tác phẩm
bao giờ cũng gắn liền với hư cấu, tưởng tượng.
Trong khi đó “Tình già” là bài
thơ tình duy nhất của Phan Khôi. Hơn nữa, Phan Khôi tuy có làm thơ, viết truyện
ngắn, tiểu thuyết nhưng trước hết ông là nhà báo; tư duy ở ông là tư duy của
nhà báo, chủ yếu là tư duy luận lý, luôn lấy tiêu chí trung thành với sự thực
làm tôn chỉ cho sáng tác của mình. Vì vậy, con số “hai mươi bốn “ hiện
diện tới hai lần trong bài thơ không ai dám nói chắc là con số phiếm
chỉ. Vậy thì con số này có hay không liên quan tới Phan Khôi? Nếu có thì liên
quan tới sự kiện nào trong cuộc đời ông? Cuộc tình được ông kể lại trong “Tình
già” có phải là cuộc tình của chính ông hay của một ai khác? Nếu đó là cuộc
tình của ông thì nó diễn ra đúng như trong bài thơ hay có gì khác? Tìm hiểu
điều này vào dịp kỷ niệm 80 năm phong trào “Thơ mới”(1932-2012) chắc chắn sẽ
rất thú vị vì nó không chỉ giúp ta hiểu rõ hơn cuộc đời Phan Khôi, một nhà báo
lừng danh của nửa đầu thế kỷ trước mà còn biết thêm lai lịch “Tình già”, một
bài thơ đi tiên phong, mở đầu cho thời kỳ “Thơ mới”.
Năm 2003, Nhà xuất bản Đại học quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh cho
ấn hành “Phan Khôi-Tiếng Việt, Báo chí và Thơ mới”. Trong tác phẩm này, nhà
nghiên cứu Vu Gia đã dẫn lại tự truyện “Tình trong tù” của Phan Khôi đăng trên
tuần báo “Đông Dương tạp chí” của Nguyễn Giang, số Xuân năm 1939 từ bài viết “Phan
Khôi qua một chuyện tình trong tù” của nhà văn Thế Phong trên bán nguyệt san
“Giáo dục phổ thông” số Xuân, xuất bản tại Sài Gòn năm 1960. Từ khi được soi
sáng bởi các thông tin từ “Tình trong tù” của Phan Khôi, những nghi vấn về ông
qua bài thơ “Tình già” dường như đã được hé mở và cái ý định trả lời câu hỏi
của anh sinh viên hơn mười năm trước lại thôi thúc tôi…
Theo lời kể của chính Phan Khôi thì vào năm 1908, khi chưa đầy 21
tuổi, do có liên quan tới phong trào “kháng thuế”, còn gọi là phong trào “xin
xâu” ở Trung Kỳ, ông đã bị chính quyền thực dân kết án đồ ba năm và giam tại
nhà lao Quảng Nam trong quãng thời gian từ năm 1908 đến năm 1911. Vào tù, ông
mới tỉnh người ra bởi một câu than thở trong lá thư của thân phụ viết cho ông:
“lập thân nhất bại, vạn sự ngõa giải”, nghĩa là: “lập thân mà đã
hỏng đi rồi thì vạn sự cũng theo đó mà tan nát”. Mà quả đúng thế thật! Chỉ một
tháng sau, ông đã nhận được lời thối hôn của cha mẹ người vợ chưa cưới. Điều
này tuy không làm Phan Khôi bất ngờ bởi trước đó ông cũng đã từng dự đoán “Cái
tú tài mới đậu xong đã bị tước khử, về sau còn không được đi thi, như thế con
đường làm quan hẳn cụt rồi, không khéo về nỗi vợ con sẽ còn lôi thôi nữa”
nhưng có lẽ đã ảnh hưởng không ít tới đường tình duyên sắp tới của ông.
Một ngày sau đó không lâu, do được thầy đội đề lao và đám tù nhân
đánh tiếng; ông Ch…, một viên quan võ hàng tứ phẩm đã sai lính tới nhà lao đưa
Phan Khôi về nhà y viết câu đối. Mặc dù
người đang hâm hấp sốt nhưng lấy sự được ra ngoài làm sung sướng nên Phan Khôi
phụng mạng theo chân người lính tới nhà viên quan võ. Cuộc gặp mặt lần đó được
chính ông thuật lại như sau:
“Đến nơi, thấy một
đống cũng đến chín mười cân lụa đỏ bỏ ngổn ngang trên chiếu giải dưới đất và
một nghiên mực lớn mài sẵn. Một người đàn ông chừng năm mươi tuổi to lớn, mặt đen, mũi to ngồi trên sập
giữa nhà ấy là ông Ch… hất hàm chào tôi. Một thiếu phụ còn trẻ lắm, trạc tuổi
tôi, người trắng trẻo, khuôn mặt trái xoan, cả đầu lẫn cổ quấn cái khăn nhiễu
điều ngồi bên kia sập.
Nhà không có cái ghế
nào cả, tôi ngồi ngay trên cái chiếu
dưới đất, chỗ để nghiên mực. Ông Ch… bảo tôi:
- Có biết uống rượu
không thì (…) uống mấy chén mà viết cho dựa tay.
- Bẩm có thì cũng
được.
- Nhà còn nước không
mình?
Ông Ch… xây hỏi
người thiếu phụ. Tôi nghe mới biết người ấy là bà Ch… vợ ông.
- Có hiếm mấy.
Vừa nói thiếu phụ
vừa đứng dậy đi vào bên trong cầm ra một chai rượu thuốc và một cái cốc rót đưa
cho tôi một cốc đầy.
Tôi uống cạn cốc
rượu rồi trải lụa ra viết. Ông Ch… sợ tôi viết quấy, cứ theo nhắc từng chữ. Tôi
lấy làm bực mình mà không tiện nói thì ông lại còn vẽ cho tôi chữ này viết thế
này, chữ kia viết thế kia. Tôi chừng muốn phát cáu. Người thiếu phụ xuống khỏi
sập (…) nói cùng ông Ch…:
- Tôi xem người này
cầm bút là người viết thạo, xin ông để cho người ta viết tự do.
- Bà nói lạ. Câu đối
lụa ít tiền lắm sao?.
- Nhưng đã có ai làm
hư của ông đâu? Ngồi kiềm một bên thì còn ai viết được nữa chứ?
Ông Ch… hình như
chịu vợ nói phải, bước ra khỏi chiếc chiếu rồi hai vợ chồng đứng coi tôi.
Bấy giờ tôi thấy dễ
chịu, hươi cây bút như rồng bay phượng múa, hết đôi này đến đôi khác, càng viết
càng thấy tốt. Người thiếu phụ cứ đưa con mắt theo ngòi viết tôi. Còn hơn đôi
nữa thì hết, ông Ch… bảo vợ:
- Mình ơi mình. Rót
thêm cho va cốc nữa đi!
Người thiếu phụ ngoan ngoãn, rót cốc rượu đặt trước
mặt tôi và nói:
- Nghỉ tay uống rượu
đã thầy.
Tôi vâng lời như cái
máy. Viết xong , tôi cung kính chào ông
Ch…:
- Bẩm quan lớn…
Ông gật. Tôi lại hướng
về người thiếu phụ:
- Bẩm bà lớn tôi vào.
Thì người đứng dậy:
-Tôi không dám, thầy lên.”
Có tất cả ba nhân vật hiện diện trong đoạn trích và cả ba đều đáng
được quan tâm nếu muốn tìm hiểu mối quan hệ giữa cuộc đời Phan Khôi và bài thơ
“Tình già”. Ông Ch…, một viên quan võ hàng tứ phẩm có nhiệm vụ trông coi nhà
lao mà Phan Khôi là tù nhân. Ông này, lúc Phan Khôi vào tù đã trên dưới năm
mươi, thuộc loại đứng tuổi. Nhìn bề ngoài, ông hơi dị tướng với thân hình to
lớn, mặt đen, mũi to, sống mũi đỏ, tiếng nói ồ ồ. Trong quan hệ với người đối
diện, dù là vợ hay người tù cậy tới nhà viết câu đối, ông đều tỏ ra kẻ cả,
trịch thượng; thiếu hẳn cái tế nhị của người đàn ông lịch lãm, hiểu biết. Trong
khi đó, bà Ch… chỉ mới hai mươi, trạc tuổi Phan Khôi là một thiếu phụ trẻ đẹp
với nước da trắng hồng và khuôn mặt trái xoan ưa nhìn. Ở bà có cái mềm mỏng,
nhũn nhặn lại có cả cái lịch sự, tế nhị của người phụ nữ có giáo dục; phục sức
kín đáo, sang trọng mà không diêm dúa, một hình ảnh hoàn toàn trái ngược với
chồng. Nhưng quan trọng hơn hết, bà là người giàu lòng tự tin và cũng rất tự
chủ bởi luôn có ý thức về khả năng và vị thế của mình trong quan hệ với chồng.
Còn Phan Khôi mới hai mươi mốt tuổi, cũng cỡ tuổi bà Ch… Dẫu ở vị trí một người
tù nhưng ông vẫn rất đĩnh đạc, tự tin, không chút e dè, xun xoe trước kẻ quyền
thế. Ông còn có biệt tài viết câu đối vừa nhanh vừa đẹp mà không phải bất cứ ai
ở tuổi ông lúc đó cũng có được. Dường như nơi ông tiềm ẩn một chút kiêu sa thầm
kín của một mẫu người mang trong mình tinh hoa mà tự biết vậy. Cho nên không
nói, ai cũng biết điều gì sẽ xảy ra…
Quả như dự đoán, chừng nửa tháng sau ngày Phan Khôi tới nhà viên
quan võ, tên Trưng, một tù nhân được biệt đãi tới ở hầu hạ tại nhà ông Ch…mang
cho Phan Khôi một cái gói. Ông ngờ vực, có ý đề phòng, định không nhận nhưng
rồi nghe tên Trưng phân bua, ông đã đổi ý. Hãy nghe ông kể lại việc này:
“Tôi mở cái gói ra
trước mắt Trưng. Đố ai đoán biết được gói gì? Trời ơi! Gói trầu cau! Mười miếng
trầu têm kiểu Huế với mười miếng cau bửa dính, mỗi dây năm miếng chồng nanh sấu
lên nhau thêm mười mụn vỏ chay và mấy chùm hoa sói. Cái gì lạ! Thực tình tôi
không hiểu, hỏi Trưng:
- Của ai thế này?... Mà
lại đưa cho tôi?
- Của bà Ch…
Trưng vừa nói vừa cười
ngỏn ngoẻn.
- Đưa cho tôi? Tôi biết
bà ấy là ai?
- Ấy thế mới lạ. Thầy
mới có chuyện lạ, tôi đã nói.
Trưng nói câu ấy ra
dáng đắc ý lắm, và hắn bắt đầu làm như hắn là người có công ơn lắm với tôi.
Liền tay gói cái gói
lại, tôi trao trả Trưng, thêm rằng:
- Anh cầm lấy, tôi
không biết.
Trưng xin tôi cứ nhận
và kể đầu đuôi:
- Lâu nay tôi phục
dịch hằng ngày trong nhà ông Ch… và tôi đã được tin cậy nên bà Ch…có đem tình
riêng ngỏ với tôi nhiều lần. Bà nói bà thấy thầy thì thương lắm, hôm nay gởi
vật nhỏ mọn làm tin, mong ngày khác thầy cho bà gặp mặt để nói chuyện…”
Vậy là sau cái ngày tới viết câu đối, người thiếu nữ sớm trở thành
thiếu phụ này đã có tình ý với Phan Khôi. Cái gói trầu cau do tên Trưng mang
tới chứng cho việc bà đưa duyên làm tin nhưng vẫn chưa thể biết việc gì sẽ xảy
ra. Rồi một hôm, nhân ông Ch… đi vắng, bà Ch… sai lính tới nhà lao đưa Phan
Khôi về nhà mình. Vẫn theo lời kể của Phan Khôi trong tự truyện “Tình trong
tù”:
“Nhà có một mình
bà Ch…Bà tiếp tôi trong một phòng xép. Tôi ngồi trên cái chõng nhỏ, bà ngồi ghế
bên cạnh, tay đặt lên cái gáy trên cổ tôi, êm đềm nói:
- Chớ anh làm gì mà họ
tù anh?
Tôi gắng mỉm cười nói
bâng quơ một câu:
- Thưa bà, bà còn thương
hại tôi nữa sao? Nội một cái(…) tôi dám đến đây cùng bà là cũng đủ lắm rồi”.
Câu chuyện giữa họ vừa mới bắt đầu; những cử chỉ, lời nói âu yếm,
tình tứ của bà Ch… đang dở dang thì ông
Ch… thình lình trở về do còn nửa tiếng nữa các quan mới tới, ông không việc gì
phải đến sớm để chầu chực. Nghe thằng Trưng cấp báo, bà vội mở cửa cho Phan
Khôi xuống bếp, dặn cứ đứng yên một lúc sẽ hay. Nhưng khi nghe rõ tiếng nói ồ ồ
của ông Ch.
Từ bữa ấy, bẵng đi một dạo khá lâu, bà Ch… không tin tức gì cho
Phan Khôi và hai người cũng khó có dịp nào để gặp nhau. Bởi ông Ch… giữ rịt vợ
chẳng khác nào thầy đội đề lao giữ Phan Khôi. Mỗi lần có việc quan, ông thường
đi rồi về ngay, không lần nào để bà ở nhà một mình quá ba tiếng. Thương nhớ
người yêu, bà Ch… nhiều lần sai thằng Trưng tới nhà lao gặp Phan Khôi, mong ông
kiếm cách đi ngang qua nhà bà một lần để bà trông thấy. Qua tháng tư năm sau,
ông Ch… dọn về ở trại lính, gần nhà lao. Từ đó bà Ch… và Phan Khôi năng trông
thấy nhau hơn nhưng vẫn không thể cùng nhau trò chuyện. Đến lúc thằng Trưng mãn
hạn tù, không còn hầu hạ ở nhà ông Ch…
nữa thì tin tức giữa hai người cũng thưa dần…
Rồi một ngày tháng chạp,
Phan Khôi nhận được thư bà Ch.
Trên đây là câu chuyện tình giữa Phan Khôi và người vợ trẻ của viên
quan võ trông coi nhà lao được chính ông thuật lại trong tự truyện “Tình trong
tù”. Đối chiếu với mối tình trong “Tình già”, ta có thể khẳng định mối tình
trong bài thơ là của chính Phan Khôi. Bởi nó bắt đầu từ năm 1908, cho tới lúc
“Tình già” xuất hiện lần đầu trên báo, trước là “Tập văn mùa xuân” của báo
“Đông tây” ở Hà Nội sau là “Phụ nữ tân văn” tại Sài Gòn cùng ra vào năm 1932 là
vừa đúng hai mươi bốn năm. Con số “hai mươi bốn” trong “Hai mươi bốn năm xưa…”
mở đầu “Tình già” là con số xác định mà không phải là con số phiếm chỉ. Mối
tình trong “Tình trong tù” giữa Phan Khôi, một thanh niên vừa bị gia đình nhà
gái thối hôn và bà Ch…, một thiếu phụ trẻ, trong thực tế đầy ngang trái đã trải
qua nhiều bất trắc, khiến cả hai chẳng ai tin rồi sẽ kết quả. Chính Phan Khôi
đã có lúc muốn buông xuôi nhưng bà Ch…thì một mực níu kéo. Tâm trạng hoang
mang, tuyệt vọng của cả hai đã được ông ghi lại trong “Tình già”:
- Ôi đôi ta, tình
thương nhau thì vẫn nặng, mà lấy nhau hẳn đà không đặng.
Để đến nỗi tình trước
phụ sau, chi cho bằng sớm liệu mà buông nhau!
- Hay! Nói mới bạc làm
sao chớ! Buông nhau làm sao cho nỡ?
Thương được chừng nào
hay chừng nấy, chẳng qua ông Trời bắt đôi ta phải vậy!
Ta là nhân ngãi, đâu có
phải vợ chồng mà tính việc thủy chung?
Vậy là ở nửa trên bài thơ, Phan Khôi chỉ giữ vai trò một nhà báo,
ghi lại trung thành cuộc tình của chính mình. Vậy còn ở nửa sau bài thơ thì
sao? Bởi theo tin Phan Khôi nhận được thì chỉ sau một năm ông vào tù, bà Ch… đã
lâm bệnh nặng rồi qua đời. Nếu quả thế thì làm gì có chuyện “Hai mươi bốn
năm sau” như trong bài thơ? Vậy mà vẫn có đấy!. Trong trường hợp này, Phan
Khôi đã tạm quên vai trò nhà báo để làm nhà thơ với không chỉ hiện thực được
tôn trọng như ta vốn biết mà còn thêm hư cấu, tưởng tượng nữa. Và ông đích thị
đã là nhà thơ với câu thơ thật hay kết thúc “Tình già”:
Hai mươi bốn năm
sau, tình cờ đất khách gặp nhau:
Đôi cái đầu đều bạc.
Nếu chẳng quen lung, đố có nhìn ra được!
Ôn chuyện cũ mà thôi. Liếc đưa nhau đi rồi!
Con mắt còn có đuôi.
Nhưng dù cho có cả tin cũng không ai tin ngay là bà Ch… đã đột ngột
qua đời nếu không phải là bà quyên sinh mà chỉ vì bệnh nặng. Bởi ai chẳng biết
ông Ch… cả ghen. Rất có thể cái tin bà Ch… qua đời là do ông tung ra nhằm đánh
lừa tình địch, tránh các cuộc gặp mặt có thể có về sau này giữa Phan Khôi và vợ
ông. Nếu cái tin bà Ch… qua đời là thất thiệt mà sự thực là bà vẫn còn sống,
còn yêu Phan Khôi và hai người đã gặp lại nhau sau hai mươi bốn năm xa cách như
trong bài thơ thì Phan Khôi lúc này đã trở lại là nhà báo, tôn trọng sự thật
như vốn có, cho dù ông đã viết được câu cuối của bài thơ mà những người chê thơ
Phan Khôi trước nay cũng phải thừa nhận là hay.
Vậy câu hỏi của anh sinh viên “Có bao nhiêu sự thật trong bài thơ
Tình già của Phan Khôi?” giờ tôi đã có thể trả lời như sau: Nếu cuộc tái ngộ ở
cuối bài thơ “Tình già” là cuộc tái ngộ có thực trong cuộc đời Phan Khôi thì
toàn bộ “Tình già” là sự thật, và khi đó Phan Khôi là nhà báo. Nhưng cũng cuộc
tái ngộ ấy nếu chỉ có trong “Tình già” mà không có trong cuộc đời thực của Phan
Khôi thì một nửa trước “Tình già” là sự thật còn nửa sau là hư cấu, tưởng tượng
và khi đó Phan Khôi là nhà thơ. Cho dù có thế đi nữa, tôi vẫn tin ở Phan Khôi cái
“chất” nhà văn, nhà báo nhiều hơn “chất” nhà thơ. Vì vậy tôi luôn gọi ông là
nhà văn - nhà báo Phan Khôi mà không là nhà thơ Phan Khôi như có người đã gọi.
Mặc dù tôi vẫn biết, khi sáng tác bằng các thể thơ dân tộc hay thơ luật, ông đã
để lại cho hậu thế những bài thơ hay hoặc rất hay!...
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét